İhyâ'u Ulumûi'd-Din (Din İlimlerinin İhyası)
"Din ilimlerinin ihyası" Gazâli'nin başyapıtı olup bir benzeri daha yoktur. Gazâli eski kaynaklardan çoğu zaman kendine mal edecek kadar fazla alıntı yapmasına rağmen, elindeki sonsuz materyali öyle güzel düzenler, öyle kuvvetli bir üslupla dile getirir ki, bu alıntılar bambaşka bir şekilde parıldar. İçeriği -boy abdestinin kurallarından, çatal tutmaya ve kürdan kullanmaya kadar- en küçük ve en dünyevi ayrıntılardan Allah sevgisine ve ölümün mutlulukla kabulüne kadar uzanır. Eser aynı zamanda bir yasalar, kutsal gelenekler, kelam ve felsefe, tasavvuf bilgisi ve teorisi ile canlı bir dünya tasviri külliyatıdır.
Gazâli'nin güçlü örnekleri, yalın ve çoğu zaman mizahi alıntıları sayesinde on birinci yüzyılın dünyası yeniden hayat bulur. Gazâli gözlerini zaman zaman ulvi amaçlara çevirse de, keskin ve eğitimli bakışlarını etrafındaki dünyadan ayırmaz, neredeyse hiçbir şey kaçmaz bakışlarından. İhya'da, sevgi üstüne bir tartışmada dediği gibi, "Allah'n işleri pek çoktur. Biz bunların en hakir, en küçük ve en azını ele alarak ondaki şaşılacak halleri inceleyelim". Burada sadece doğal alemin küçük mucizelerini -en gözdeleri arılar, sivri ve karıncalardır- değil, aynı zamanda gündelik hayatın sıradan ayrIntılarını kasteder: Satranç veya çevgen gibi oyunlar, yemek, cinsel davranış ve pazar yerinde yapılan pazarlıklar.
Toplumsal tarih araştırmacıları bu zengin kaynağı görmezden gelme eğilimindedir; oysa kaybeden kendileridir. Örneğin Gazâli "Allah dostları" ifadesiyle neyin kastedildiğini anlatmak için, kendisinden önce yaşamış olan sufi hadis bilgini Ebu Nuaym el-İsfehani'nin aktardığı bir hadise atıfta bulunur. Hadise göre, Allah, dostlarını "çocuğun bir şeye içinin gitmesi gibi beni sevmek için can atanlar" diye tarif eder. Gazâli bunu biraz daha açar ve şöyle der:
"Çocuk kalbini bir şeye bağlarsa ondan ayrılmaz. Elinden alınırsa, kendisine verilinceye kadar ağlar, feryad-ü figan eyler. Uykuya yatarken onu beraberinde alır. Uyandığı vakit hemen onu arar ve ona sarılır. Ondan ayrılınca ağlar, bulduğu vakit sevincinden güler: Onu, ondan almak isteyene kızar. Onu kendisine verene sevinir." (s. 165-166)
İhya'nın konusu amel için esas alınacak olan ilimdir. (s. 170)
Daha önce İhya'nın eyleme yansıyan yanı üzerinde hiç durulmamıştır, ancak bunun yapılması gerekir. Eser basit bir tasavvuf ilmi ve uygulaması "ansiklopedisi" değildir, ayrıca basit bir "sentez" de değildir. Metin ne kadar derinleşirse derinleşsin, kitabın içyüzünün kavranması için insanlar tarafından anbean tecrübe edilmesi gerekir. Kitap okurun "eylem"'e dönüştürmesi beklenen "bilgi" içerir, kelimelerse ancak "tadıldığı" takdirde doğru anlaşılabilir. (s. 172)
* * *
İhya 4 ana bölüm ve her bölümün içinde 10 başlıktan oluşmaktadır. İmam Gazali içeriği aşağıdaki şekilde izah etmektedir:
1. Rub (Rub'u'l-İbâdât) 10 Kitabı İhtivâ Eder
1- İlim, 2- Akaid kaideleri, 3- Taharetin sırları, 4- Namazın sirlar, 5- Zekâtın sırlar, 6- Orucun sırları, 7- Haccın sırları, 8- Kur ân okumanın
àdâbı. 9- Zikr ve duâ, 10- Cesitli vakitlerde okunacak evradın tertibi kitapları.
2. Rub (Rub'u'l-Âdât) 10 Kitabı Ihtivâ Eder
1- Yemek adabı, 2- Nikâh âdabı, 3- Kazanç hükümleri, 4- Helal ve haram, 5- İnsanlar ile hoş geçinme ve konuşma adābı, 6- Uzlet, 7- Yolcuuk adabı, 8- Sema ve vecd, 9- Emri ma'rûf, nehy-i münker (İyilikleri emredip fenälhklardan men etmek), 10- Geçim âdabı ve Peygamberlik ahlakı kitapları.
3. Rub (Rub'u'l-Mühlikât) 10 Kitabı İhtiva Eder
1- Kalbin acâib hâllerini açıklamak, 2- Riyâzet, 3- İki şehvetin (Mide ve cinsî münâsebet düşkünlüğünün) tehlikeleri, 4- Dilin âfetleri, 5- Gazab (Öfke), hikd (kin) ve hasedin âfetleri, 6- Dünyanın zemmi, 7- Servet ve cimriliğin zemmi, 8- Riyâ ve rütbe ile mevkie düşkünlüğün zemmi, 9- Kibir ve ucbun zemmi, 10- Gurûrun zemmi kitapları.
4. Rub (Rub'u'l-Münciyât) 10 Kitabı İhtiva Eder
1-Tövbe, 2- Sabr ve Şükür, 3- Havf ve recâ (Korku ve Ümid), 4- Fakr ve Zühd, 5-Tevekkül (Allah'a bağlanmak) ve Tevhid, 6-Muhabbet, şavk (şiddetli istek), üns ve rızâ, 7- Niyet, sıdk ve ihlâs, 8- Murakabe ve muhasebe, 9- Tefekkür, 10- Ölümü hatırlama kitaplar.
Rub'u'-İbâdât'da, fıkıh kitaplarında ihmâl edilen, ibadetin gizli kalan edeplerini, sünnetlerindeki incelikleri ve manalarını gizliliklerini anlatacak ve açıklayacağım. İlmiyle amel edenler bunlara şiddetle muhtâçtır; bunları bilmeyenler âhiret alimi sayılamaz.
Rub'u'l-Âdât'da, insanlar arasında cereyân eden muâmelâtın derinlik ve gizlilikleriyle yollarının inceliklerini ve muâmelatta kaçınılması gereken tehlikeleri, en ehemmiyetsizlerine varıncaya kadar anlatacağım ki, hiç bir Müslüman bunlardan müstağni kalamaz.
Rub'u'l-Mühlikât'da, Kur'ân-ı Kerim'de yasak edilen kötü huyları, nefis ile kalbi bunlardan temizlemeyi ve bu kötü huyların her birinin ayrı ayrı tarifini, sonra doğuş sebeplerini, sonra bunların sebep olduğu âfetleri, teşhis ve alâmetlerini, tedâvi ve kurtuluş çarelerini, âyât-ı kerîme, ehâdis-i şerife ve selef-i sâlihînin bize ulaşan hâllerine dayanarak anlatacağım.
Rub'u'l-Münciyât'da, kulları Allahu Teala'ya yaklaştıran, sıddikler ve mukarreblerin hasletlerinden olup, rağbet edilen bütün iyi hasletleri, her hasletin hakikat ve mâhiyetini, güzel ahlāk edinmenin çarelerini, elde edilen iyi neticelerini, tanınma alâmetlerini ve rağbet görmelerine sebep olan faziletlerini, bu husûstaki şer'i ve akli deliller ile anlatacağım.
(s. 127-128)
İhyâ'u Ulumûi'd-Din
İmam Gazali
Tercüme: Ahmed Serdaroğlu
Erkam Yayınları
Yorumlar